Oxycarenus lavaterae – nowy gatunek inwazyjny w Polsce

Pierwsze doniesienie o występowaniu tego gatunku pluskwiaka zostało udokumentowane niedawno, w roku 2016 przez Grzegorza Hebdę i Tomasza Olbrychta w Rzeszowie (link do doniesienia). Gatunek ten rozwija się na roślinach zielnych, ale może również zasiedlać lipy tworząc bardzo liczne agregacje. I z takim właśnie zjawiskiem spotykamy się w tym roku w wielu miejscach na terenie Wrocławia. Dzięki czujności pracowników Zarządu Zieleni Miejskiej, którzy szybko zareagowali na doniesienia od zaniepokojonych mieszkańców, potwierdzono obecność tego inwazyjnego gatunku na lipach we Wrocławiu. Gatunek był już wcześniej wykazywany w naszym mieście, ale dopiero masowe jego występowanie wzbudziło większe zainteresowanie szczególnie, że potrafi być uciążliwym towarzyszem pieszych spacerów.

Oxycarenus lavaterae (Fabricius, 1787) to pluskwiak należący do rzędu pluskwiaków różnoskrzydłych (Heteroptera) rodzaju Lygaeoidea i rodziny Oxycarenidae Gatunek ten jest rozprzestrzeniony na obszarze Palearktyki, a do Europy przywędrował prawdopodobnie z tropikalnych rejonów Afryki i zachodniej Azji. W Europie był znany do niedawna przede wszystkim z występowania na południu kontynentu, w państwach należących do basenu Morza Śródziemnego, który to klimat preferuje jego występowanie na obszarze kontynentu europejskiego. Znana jest zresztą potoczna nazwa owada – pluskwiak śródziemnomorski. Tymczasem w ciągu ostatnich 20 lat zasięg występowania tego gatunku gwałtownie przesunął się w kierunku północnym. Jego obecność potwierdzono już w Czarnogórze, na Węgrzech i Słowacji, w Serbii, Bułgarii, północnej Francji, Austrii, południowych rejonach Szwajcarii, Finlandii (tylko w pomieszczeniach), w Czechach, Niemczech i Rumunii, a w roku 2016 także i w Polsce. W naszym kraju obecność O. lavaterae została potwierdzona po raz pierwszy w Rzeszowie pod korą platana. Gwałtowne jego rozprzestrzenianie do chłodniejszych rejonów Europy może wiązać się z postępującym, globalnym wzrostem temperatury, jakkolwiek część badaczy większą rolę przypisuje jednak biernemu rozprzestrzenianiu się owada wraz z masowo transportowanymi roślinami. Okazało się natomiast, że w trakcie zasiedlania nowych obszarów szkodnik “przeskoczył” z żerowania na swoich podstawowych gospodarzach, jakim są rośliny z rodziny ślazowatych (Malvaceae) na lipy (Tilia spp), co nie powinno być większym zaskoczeniem, gdyż nadal w niektórych systemach klasyfikacyjnych lipowe (Tillioideae) są traktowane, jako podrodzina w rodzinie Malvaceae. W tym aspekcie adaptacja w zakresie swoich żywicieli przypomina tą, jaka występuje u dużo bardziej rozpowszechnionego w Polsce gatunku, kowala bezskrzydłego (Pyrrhocoris apterus), który na południu Europy jest znany z żerowania na różnych roślinach zielnych i krzewach z rodziny Malvaceae, gdy tymczasem w Europie Środkowej zasiedla przede wszystkim lipy.

Najbardziej spektakularnym i jednocześnie wzbudzającym największy niepokój zjawiskiem związanym z występowaniem O. lavaterae jest masowe agregowanie się dorosłych osobników pluskwiaka przed zimą na pniach lip, często w skupiskach przypominających kształtem literę V.

W takich agregacjach może znajdować się od kilkuset do kliku tysięcy osobników, a niektóre źródła podają, że nawet kilkaset tysięcy. Do przezimowania owad szuka najczęściej schronienia w spękaniach kory, ale także na pniach i konarach najczęściej w miejscach silnie wyeksponowanych na słońce. W ten sposób owad jest w stanie przetrwać bez znaczącego ograniczania populacji temperatury sięgające do -10ºC. Z dotychczasowych obserwacji przeprowadzonych w Sofii, w Bułgarii wynika jednak, że już wraz ze spadkiem temperatury do -15ºC, która utrzymuje się przez kilka dni, śmiertelność owadów może osiągnąć nawet 99%. Z kolei w Czechach mroźna zima na przełomie 2005/2006 spowodowała całkowite wyginiecie niektórych lokalnych populacji w miejscach,gdzie wcześniej została potwierdzona lokalizacja gatunku. Z dotychczas przeprowadzonych w Europie obserwacji wiadomo, że w swoich zimowych skupiskach, osobniki pozostają w bliskim kontakcie mniej więcej do marca i kwietnia, kiedy to zaczynają rozlatywać się na gałęzie o mniejszej średnicy oraz na liście. W cieplejszych rejonach Europy, gatunek ten ma z reguły dwa pokolenia i masowo rozlatuje się ze swoich miejsc zimowania wiosną, zazwyczaj w maju, co zbiega się z początkowym okresem kwitnienia lip. Pod koniec wiosny imago opuszczają drzewa i przelatują na rośliny zielne i krzewy z rodziny Malvaceae zwłaszcza ma ślaz dziki (Malva sylvestris). Kopulacja ma miejsce jeszcze w maju, a po 4-5 dniach inkubacji wylegają się larwy. Wszystkie stadia larwalne żerują gromadnie. Czas życia pierwszego pokolenia wynosi 40-50 dni, po czym w czerwcu pojawiają się osobniki drugiego pokolenia, których nimfy ponownie żerują na roślinach zielnych, w tym przede wszystkim na malwach, ale mogą uszkadzać młode jeszcze niedojrzałe owoce brzoskwiń i moreli. Nakłute owoce są wtedy wtórnie porażane przez różne patogeny grzybowe i bakteryjne. Dopiero dorosłe osobniki drugiego pokolenia przelatują na lipy.

W Europie Środkowej znany jest jednak alternatywny sposób rozwoju, który odbywa się tylko na lipach. W tym przypadku zimujące na drzewach lip osobniki dorosłe zaczynają rozmnażać się wczesną wiosną. Zapłodnione samice rozpoczynają składanie jaj w spękaniach kory, w ilości od 22 do nawet 590 sztuk. Wylegające się larwy pozostają przez jakiś czas wraz z osobnikami dorosłymi we wspólnych agregacjach, po czym w czerwcu i lipcu przenoszą się w wyższe partie korony. W tym czasie owady odżywiają się sokami z kory na pniu, a także na większych i mniejszych gałęziach. Taki cykl rozwojowy potwierdziły obserwacje prowadzone we Włoszech oraz w Austrii i Bułgarii. W takich warunkach czasami mogą pojawić się i wzajemnie na siebie nakładać 3, a nawet 4 generacje owada. W chłodniejsze lata pojawia się jednak wyłącznie jedna generacja. 

Dotychczas przeprowadzone obserwacje we Włoszech, Europie Środkowej oraz na Półwyspie Bałkańskim wykazały, że gatunek ten chętnie odwiedza drzewa lipy drobnolistnej (Tilia cordata), lipy amerykańskiej (Tilia americana), lipy krymskiej (Tilia euchlora) natomiast unika drzew lipy szerokolistnej (Tilia platyphyllos). Na lipach owad rozmnaża się i zimuje. Rzadziej O. lavaterae zimuje na topolach, platanach, kasztanowcu zwyczajnym oraz innych drzewach. Dodatkowym aspektem nie związanym z wzajemnymi relacjami owada ze swoimi żywicielami stanowi fakt, że ten gatunek pluskwiaka potrafi masowo wlatywać do mieszkań, co może wzbudzać niepokój mieszkańców.

Na obszarze basenu Morza Śródziemnego, w wyniku żerowania owada, zaobserwowano uszkodzenia łodyg, liści i kwiatów różnych roślin ozdobnych z rodziny Malvaceae jak ketmia, ślaz dziki czy prawoślaz lekarski. Na roślinach tych dostrzeżono nekrozy i karłowacenie pędów oraz gnicie owoców i kwiatów. Z kolei na lipach masowe żerowania owadów na młodych, rozwijających się liściach powodowało ich deformację i w niektórych przypadkach prowadziło do silnego wyczerpywania drzew, co skutkowało żółknięciem i opadaniem liści. W szczególności w opracowaniu Velmirovica i innych z roku 1992, które jest powszechnie cytowane w wielu późniejszych publikacjach, autorzy opisują, że na obszarze byłej Jugosławii wiosną następuje kopulacja, po czym samice składają jaja w spękania kory na pniach i gałęziach. W większych agregacjach, o długości 10-25 cm, zarówno owady dorosłe jak i larwy wysysają soki bezpośrednio z pni i gałęzi. W lecie owady przenoszą się na gałęzie w wyższych partiach korony, choć nie żerują na liściach. Na silnie opanowanych drzewach następuje więdnięcie liści i przedwczesne ich opadanie. Żerowanie larw na młodych liściach i ich silne deformacje zanotowano natomiast w Słowenii.

W roku 2017, w gruczołach ślinowych pluskwiaka odkryto nowy pasożytniczy organizm eukariotyczny Phytomonas oxycareni zaliczany do rodzaju Phytomonas, który stanowi podgrupę w obrębie świdrowców (Trypanosomatidae). Jest to mało jeszcze poznana grupa pasożytów roślinnych, wśród których niektóre gatunki stanowią na świecie problem o znaczeniu ekonomicznym. Przedstawiciele tego rodzaju są pasożytami różnych roślin, szczególnie tych, posiadających sok mleczny. Jak wstępnie przypuszczano, O. lavaterae pełni rolę wektora, który bierze udział w przenoszeniu Phytomonas oxycareni na kolejne rośliny żywicielskie, jednak w przeprowadzonych doświadczeniach nie wykazano obecności pasożytów w analizowanym materiale roślinnym (lipa drobnolistna). Stanowi to podstawę do przypuszczeń, że pluskwiaki te nie nakłuwają i nie wysysają lip, a jedynie na nich zimują. Oczywiście nie można jednoznacznie wykluczyć, że gromadnie zimujące osobniki O. lavaterae korzystają z pokarmu w postaci wyciekającego z drzew soku.

W świetle aktualnych badań zwalczanie pluskwiaka przy wykorzystaniu chemicznych środków owadobójczych nie jest wymagane, a ich stosowanie w warunkach miejskich, należy uznać za działania, które przyniosą więcej szkody niż pożytku . Niemniej podejmuje się różne próby ograniczania liczebności gromadnie zimujących owadów. W Szwajcarii podczas wyjątkowo licznego pojawu owada w roku 2004 podejmowano próby usuwania pluskwiaków przez zmywanie wodą pod wysokim ciśnieniem. Jak się jednak później okazało drzewa poddane takiemu zabiegowi prędzej czy później ponownie zostały zasiedlane przez owady. Z kolei zabiegi niszczenia owadów przy użyciu gorącej wody są uważane za kontrowersyjne. Nie wiadomo z całą pewnością, w jaki sposób drzewa mogą zareagować na taki zabieg. Za efektywną i dużo bezpieczniejszą metodę uważa się natomiast usuwanie owadów przy pomocy specjalnie konstruowanych odkurzaczy zasysających. Takie działania podejmowane są już również w Polsce.

Z różnych miast w Europie pojawiają się doniesienia o “nękaniu” populacji miejskich przez liczne skupiska zimujących owadów. W Bazylei masowe pojawienie się pluskwiaka jesienią 2004 r. wywołało reakcje entomofobiczne u wielu osób. Owady gromadziły się na ścianach budynków, na balkonach, płotach i drabinkach dziecięcych, a także przedostawały się przez otwarte okna do domów, więc konieczne było nawet podjęcie pewnych działań dezynsekcyjnych. W celu zapobiegania wchodzeniu pluskwiaków do pomieszczeń montowano w oknach siatki owadobójcze. Przedostawanie się owadów do ludzkich mieszkań zostało odnotowane także na Węgrzech i w Hiszpanii. W Coraz częściej informacje takie pojawiają się także i w Polsce co często stanowi niestety “pożywkę” medialną.

W rzeczywistości gatunek ten może być dokuczliwy z uwagi na intensywny zapach wydzielany przez gruczoły zapachowe obecne zarówno u owadów dorosłych jak i larw. Tym samym owad ten jest w większy stopniu uznawany za gatunek uciążliwy w kontekście zdrowia publicznego, choć nie w sposób bezpośredni, ponieważ u ludzi nie zarejestrowano żadnych uszkodzeń lub reakcji alergicznej na wydzieliny z gruczołów zlokalizowanych u postaci dorosłych na zapiersiu, a u larw pomiędzy płytkami grzbietowymi odwłoka.

Jak dotychczas szkodliwość O. lavatrare dla drzew lip jest więc notowana sporadycznie i to przede wszystkim w cieplejszych rejonach na południu Europy, gdzie pluskwiak ten ma optymalne warunki dla swojego rozwoju. W chwili obecnej jest więc ten gatunek uznawany za inwazyjny, ale o niewielkim znaczeniu.

UWAGA !

Przedstawiony materiał jest częścią opracowania przygotowanego przeze mnie na zlecenie Zarządu Zieleni Miejskiej we Wrocławiu, który poblikuję za zgodą wspomnianej instutucji w celach edukacyjnych. Tym samym wszelkie kopiowanie i powielanie może odbywać się wyłacznie za zgodą Zarządu Zieleni Miejskiej we Wrocławiu.

Wybrana literatura przedmiotu:

• Arslangündoğdu et al.: First record of Oxycarenus lavaterae (Fabricius, 1787) (Heteroptera, Lygaeidae) in Turkey. Applied Ecology and Environmental Rresearch 16(2):1305-1311.
• Bianchi, Z.,Stehlik, J.L. (1999). Oxycarenus lavaterae (FABRICIUS, 1787) in Slovakia (Heteroptera: Lygaeidae). – Acta Musei Moraviae, Scientiae biologicae (Brno) 84: 203-204.
• Hebda G., Olbrycht T. 2016. Oxycarenus lavaterae (FABRICIUS, 1787) (Hemiptera: Heteroptera: Oxycarenidae) – gatunek nowy dla fauny Polski. Wiadomości Entomologiczne, Poznań 35 (3): 133-136
• Kalushkov P. 2000: Observations on the biology of Oxycarenus lavaterae (Fabricius) (Heteroptera: Lygaeidae), a new Mediterranean species in the Bulgarian fauna. Acta Zoologica Bulgarica 52: 13–15.
• Kalushkov P. Nedved, O. (2010). Suitability of food plants for Oxycarenus lavaterae. (Heteroptera: Lygaeidae), a mediterranean bug invasive in central and South-East Europe. Comptes Rendus de L’Academie Bulgare des Sciences. 63. 271-276.
• Kment P. 2009: Oxycarenus lavaterae, an expansive species new to Romania (Hemiptera: Heteroptera: Oxycarenidae). Acta Musei Moraviae, Scientiae biologicae (Brno) 94: 23–25.
• Kment P. Blánatka lipová – podivuhodný přírůstek v naší fauně ploštic. URL: http://ziva.avcr.cz/2010-1/blanatka-lipova-podivuhodny-prirustek-v-nasi-faune-plostic.html
• Kment P. et al.(2013). New and interesting records of true bugs (Hemiptera: Heteroptera) from the Czech Republic and Slovakia V. Acta Musei Moraviae, Scientiae biologicae (Brno) 98(2): 495.541.
• Kment P., Bryja J., Jindra Z., Hradil K. & Baòaø P.(2003). New and interesting records of true bugs (Heteroptera) from the Czech Republic and Slovakia II. Klapalekiana 39: 257–306.
• Kment P., Vahala O., Hradil K. (2006) First records of Oxycarenus lavaterae (Fabricius, 1787) (Heteroptera: Oxycarenidae) from the Czech Republic with review of its distribution and biology. Klapalekiana 42: 97–127.
• Lis B., Kadej M., Mazurek J.2019. “Dane na temat rozprzestrzeniania się inwazyjnego gatunku Oxycarenus lavaterae (Fabricius, 1997) (Heteroptera: Lygaeoidea: Oxycarenidae) w południowo-zachodniej części Polski. Heteroptera Poloniae – Acta Faunistica. vol.13: 3-17. Opole, 00 II 2019.
• Nedvěd, O., Chehlarov E., Kalushkov P. (2014): Life history of the invasive bug Oxycarenus lavaterae (Heteroptera: Oxycarenidae) in Bulgaria. – Acta Zoologica Bulgarica 66(2): 203-208.
• Oxycarenus lavaterae found for the first time in the Netherlands. Reporting Service no. 01 – 2010. Num. article: 2010/010
• Reynaud P. 2000: Bug Oxycarenus lavaterae responsible for extraordinary infestations in Paris. – Phytoma – La défense des végétaux, 528: 30-33. (In French).
• Seward E.A., Votypka J., Kment P., Lukes J., Kelly S. (2017). Description of Phytomonas oxycareni n. sp. from the Salivary Glands of Oxycarenus lavaterae. Protist, Vol. 168, 71–79,
• Simov N., Langourov M, Grozeva S., Denis Gradinarov D. (2012). New and Interesting Records of Alien and Native True Bugs (Hemiptera: Heteroptera) from Bulgaria. Acta zool. bulg., 64 (3): 241-252
• Velimirovic, V., Durovic, Z., Raicevic, M. (1992). Bug Oxycarenus lavaterae FABRICIUS (Lygaeidae, Heteroptera) new pest on lindens in southern part of Montenegro. – Zastita bilja/Plant protection 43 (1): 69-72.
• Wachman, E., Melber, A., Deckert, J. (2007): Wanzen. Band 3. Pentatomomorpha I. Aradida, Lygaeidae, Piesmatidae, Berytidae, Pyrrhocoridae, Alydidae, Coreidae, Rhopalidae, Stenocephalidae. Die Tierwelt Deutschlands, 78. Teil. – Goecke & Evers, Keltern.