Omacnica prosowianka szkodnikiem młodych nasadzeń winorośli
Szkody powodowane na roślinach ogrodniczych przez owady powszechnie uważane za szkodniki upraw rolniczych nie są zjawiskiem szczególnie niezwykłym i wyjątkowym. Samo pojęcie szkodnika jest przecież określeniem bardzo relatywnym, i przede wszystkim odnoszącym się do ekonomicznych relacji pomiędzy owadem a rośliną uprawną wyrażonych jakością, a najczęściej ilością utraconego plonu. Powszechne występowania danego gatunku na roślinach użytkowych jest w dużej mierze kreowane przez działalność rolniczą i ściśle związane z łatwą dostępnością jednolitego pokarmu. Sprzyja temu silne ograniczenie bioróżnorodności wynikające z wysiewania tego samego gatunku rośliny na ogromnych monokulturowych powierzchniach, co w skali zjawisk przyrodniczych jest raczej wyjątkiem niż normą. Nie należy się więc dziwić, że w określonych sytuacjach, część z tych „rolniczych” szkodników może sporadycznie żerować na innych roślinach. W szczególności dotyczy to polifagów, czyli gatunków, które charakteryzują się szerokim zakresem preferencji w stosunku do roślin będących ich potencjalnymi żywicielami. Przystosowywanie się owadów do nowych żywicieli to z reguły długotrwały i niezmiernie skomplikowany proces, który wymaga jeszcze wyjaśnienia wielu kwestii.
W tym kontekście niezmiernie ciekawym zjawiskiem jest zaobserwowanie nietypowych uszkodzeń na pędach winorośli (Vitis vinifera L), które można było spotkać, w tym roku, na jednej z plantacji winorośli w pasie Wzgórz Trzebnickich niedaleko Wrocławia. W połowie sierpnia, właściciel winnicy, zaobserwował na kilkuset krzewach odmiany ‘Pinot Noir’, niewielkie otwory, wraz z wysypującymi się z nich trocinami. Dziury zostały wygryzione na jednorocznych pędach, na wysokości ok 15-20 cm, a w części z nich znaleziono kremowo-białe larwy. Za pomocą dostępnych kluczy, larwy zostały oznaczone przez autora tego opracowania jako omacnica prosowianka (Ostrinia nubilalis Hubn), motyla będącego powszechnie znanym szkodnikiem kukurydzy.
Opis gatunku
Omacnica prosowianka (Ostrinia nubilalis Hub.) jest motylem z rodziny omacnicowatych: Pyralidae, podrodziny: Pyraustinae . Po raz pierwszy samce tego gatunku zostały opisane w Europie przez Hubnera w roku 1796 pod nazwą Pyralis nubilalis. Obecnie jest to jeden z dwudziestu gatunków motyli należących do rodzaju Ostrinia, spośród których cztery znane są jako szkodniki roślin. Ostrinia nubilalis występuje w Europie, północnej Afryce, zachodniej Azji i jako introdukowana populacja w Północnej Ameryce. Atakuje przede wszystkim kukurydzę ale także wiele innych roślin (Hudon i inni 1989).
W morfologii motyli tego gatunku zaznacza się dobrze wyodrębniony dymorfizm płciowy (Kałasznikow i Szapiro 1962). Długość ciała motyli wynosi 13-15 mm, rozpiętość skrzydeł 27-32 mm. Przednie skrzydła samic są blado-żółte z dwoma ciemnymi zygzakowatymi liniami przecinającymi skrzydła w poprzek. Skrzydła tylne są jaśniejsze. Odwłok składa się z 6 segmentów. Samce są mniejsze od samic, odznaczają się ciemniejszym ubarwieniem, a ich odwłok składa się z 7 segmentów. Jaja są płaskie składane grupami dachówkowato. Złoże jaj pokryte jest specjalną wydzieliną i przypomina kroplę zastygłej stearyny. Gąsienice dochodzą do 25 mm długości, są żółtoszare, czasami z brunatnym odcieniem i z ciemną smugą wzdłuż grzbietu. Na każdym segmencie, w jego przedniej części, występują po 4 ciemne plamki i po 2 mniejsze w części tylnej. Larwy posiadają 5 par odnóży odwłokowych. Wyróżniamy 5 stadiów larwalnych (L1 do L5) różniących się od siebie długością ciała i szerokością puszki głowowej (Szczegoliew 1934, Witkowski i Wright 1997, Rice 1999). Poczwarka jest jasno-brązowa do brunatno-szarej (tylko dopiero co wykształcona jest koloru biało-kremowego), z 4 zagiętymi w formie haczyków kolcami w jej tylnej części (Szczegoliew 1934). Długość ciała poczwarki wynosi ok. 20 cm.
Polifagiczność gatunku
Omacnica prosowianka jest typowym gatunkiem polifagicznym żerującym na wielu roślinach (Hudon i inni 1989, Hagerman 1997, Derridj i Fiala 1988). Może ona atakować prawie każdą roślinę zielną o źdźbłach na tyle grubych aby mogły się do nich wgryźć larwy (Hudon i inni 1989). Lewis (1975) zanotował w USA 233 gatunki takich roślin. O wyjątkowej polifagiczności omacnicy może świadczyć fakt, że na południu USA wielopokoleniowe rasy tego szkodnika żerują zarówno na roślinach zielnych jak i drzewiastych (Hudon i inni 1989). Rozwój motyli może odbywać się zarówno na roślinach uprawnych jak i dziko rosnących, jakkolwiek przyjmuje się, że tylko kukurydza umożliwia masowe rozmnażanie się szkodnika (Kania i Pałczyński 1960, Dubniak i Kania 1961, Kania 1961, Połcik i Rola 1977, Hani i inni 1998). Spośród innych roślin uprawnych, poza kukurydzą, stwierdzono większe bądź mniejsze uszkodzenia na takich roślinach jak: bawełna, chmiel, groch, jabłoń, pomidor, proso, słonecznik, soja i innych (Kania i Pałczyński 1960, Derridj i Fiala 1988, Hudon i inni 1989), a także zielnych roślinach ozdobnych jak: astry, dalie, gladiole czy zinie (Caffrey i Worthley 1927). W Polsce omacnica jest notowana jako szkodnik kukurydzy, chmielu, prosa (Dubniak i Kania 1961, Judenko 1938, Kania i Pałczyński 1960) i konopi (Kania 1961). Występowanie motyla zaobserwowano również na sorgu, berze i buraku cukrowym (Kania 1961). Na buraku cukrowym wystąpienie szkodnika miało charakter przypadkowy. Od kilku lat odnotowuje się uszkadzanie przez gąsienice omacnicy owoców papryki (Kupczak 2003)
Przypuszcza się również, że istnieją rasy biologiczne omacnicy, które atakują wyłącznie określone gatunki roślin (Dubniak i Kania 1961). W niektórych rejonach naszego kraju, atakują one np. chmiel a omijają rosnącą obok kukurydzę. Na całym świecie najistotniejszą rośliną żywicielską dla omacnicy prosowianki jest kukurydza, w uprawie której motyl ten stanowi poważny problem (Hudon i inni 1989, Ivezic i Raspudic 1997, Ben-Yakir i inni 1998, Hyde i inni 1998, Frołow 1999). Przyjmuje się jednak, że okres przystosowywania się omacnicy prosowianki do żerowania na kukurydzy rozpoczął się dość późno, bowiem dopiero w XVI i XVII wieku, a główny okres przystosowawczy miał miejsce w wieku XVIII (Nagy 1984). Wcześniej omacnica żyła w Europie na różnych gatunkach roślin takich jak, rdest, pokrzywa czy konopie, a masowe rozmnożenie się szkodnika stało się możliwe dopiero po wprowadzeniu do uprawy kukurydzy na wielkich powierzchniach (Hani i inni 1998).
Podsumowanie
Niezależnie od stanu posiadanej wiedzy na temat omacnicy prosowianki pozostaje pytanie w jaki sposób owad dostał się na plantację winorośli. Z pewnością przybył z pobliskiego, silnie zaatakowanego pola kukurydzy. Jest jednak mało prawdopodobne aby to motyle zdołały przelecieć z sąsiadującej kukurydzy i złożyć jaja na którymkolwiek z organów winorośli. W połowie sierpnia praktycznie kończą się już loty omacnicy (Kania 1961, Kania i Myślicki 1984), a ponadto oznaczone larwy były w starszych stadiach rozwojowym (L3 i L4). Jest więc nieco bardziej prawdopodobne, że gąsienice przywędrowały z pobliskiej kukurydzy bezpośrednio po powierzchni ziemi. Istnieją wszakże nieliczne, choć udokumentowane dane o możliwości migracji larw omacnicy po powierzchni gleby.
Wiosenne przemieszczanie się gąsienic w latach 1989- 1996 opisał Cagan (1998). Z kolei migracje larw pomiędzy rzędami kukurydzy od sierpnia do października zostały potwierdzone przez autora niniejszego opracowania podczas trzyletnich badań będących częścią przygotowywanej rozprawy doktorskiej (Mazurek i inni 2003). Obserwacje przeprowadzone przy użyciu tulejek z papieru falistego wykładanych w międzyrzędziach roślin wykazały że larwy omacnicy prosowianki mogą migrować na powierzchni gleby pomiędzy rzędami kukurydzy. W papierowych tulejkach larwy po pewnym czasie tworzyły oprzędy przygotowując się do przezimowania. Migracje larw rozpoczynały się na początku sierpnia i kończyły w październiku. W dostępnym piśmiennictwie nie znaleziono obszerniejszych informacji na temat letnich i jesiennych migracji larw. Aktualny stan wiedzy nie pozwala na wyciąganie daleko idących hipotez, tak więc trudno w tej chwili wnioskować co może być przyczyną takiej formy przemieszczania się larw.
Wiadomo jednak na pewno, że niezależnie od miejsca występowania omacnicy, formą zimującą są dorosłe larwy, które wgryzają się do źdźbeł kukurydzy, chwastów grubołodygowych bądź innych grubołodygowych roślin żywicielskich (Kania i Pałczyński 1960, Willson 1989, Landis i Giebink 1994, Lisowicz 1995, Sulewska 1996, Hagerman 1997, Nilsen i MacCollom 1998). Możliwe więc, że migrujące larwy zdołały wgryźć się do nie zdrewniałych pędów winorośli, szczególnie, że w kukurydzy największą liczbę migrujących gąsienic stwierdzono od II dekady sierpnia do I dekady września, (Mazurek i inni 2003), czyli w terminie, w którym zaobserwowano uszkodzenia na winorośli. Czy jest jednak możliwe aby larwy zdołały przybyć odległość ok. 150 m w tym kilkumetrowej wysokości wąwóz pozostanie jak na razie tajemnicą. Nie istnieją wszakże żadne badania, które potwierdzałyby jak duże odległości mogą przebyć migrujące larwy. Aby potwierdzić obecność migrujących larw, na początku września, pomiędzy krzewami winorośli, wyłożono ok. 50 tulejek z papieru falistego. Tulejki przejrzano po 2 tygodniach i znaleziono jedną gąsienice co nie jest w stanie ani potwierdzić ani zaprzeczyć możliwości takich migracji. W tej sytuacji stosowne byłoby przeprowadzenie, w następnych latach, odpowiednich badań. Pozostaje tylko pytanie czy będzie na czym?. Jest wielce prawdopodobne, że wgryzanie się larw omacnicy może ograniczać się wyłącznie do położonych w pobliżu plantacji kukurydzy młodych, często jednorocznych nasadzeń winorośli, tam gdzie nie zdrewniałe pędy wyrastają jeszcze nisko nad powierzchnią ziemi.
Wstępne obserwacje poczynione bezpośrednio po zaobserwowaniu uszkodzeń wskazują, że jednoroczne pędy winorośli nie stanowią bądź to odpowiedniej bazy pokarmowej, bądź korzystnego lokum do przezimowania gąsienic. Larwy po wydrążeniu otworów dość szybko opuściły swojego nowego żywiciela. Szkody jednak pozostały i trudno przewidywać co dalej będzie się działo z uszkodzonymi roślinami. Należy wszakże pamiętać, że winorośl w przeciwieństwie do kukurydzy jest rośliną wieloletnią i powstałe rany mogą niekorzystnie wpłynąć na dalszą wegetację krzewów
Pomijając trudne do ustalenia przyczyny pojawienia się omacnicy prosowianki na winorośli należy stwierdzić, że jest to pierwsze doniesienie o szkodliwości tego motyla dla Vitis vinifera L. w Polsce.