Sposoby zwalczania mączlika szklarniowego

Mączliki są rozprzestrzenione głównie w krajach tropikalnych i subtropikalnych. W Europie Środkowej, w tym i w Polsce, rozpoznano niewiele bo ok. 20 gatunków . Jak dotąd stanowią one stosunkowo mało zbadaną grupę stawonogów. Wśród owadów żerujących poza obiektami zamkniętymi za szkodliwe uważa się Aleurochiton aceris, który może powodować przedwczesne usychanie i opadanie liści klonu zwyczajnego oraz sporadycznie, mączlik różanecznikowy (Dialeurodes chittendeni) powodujący mozaikowate przebarwienia liści przede wszystkim na różaneczniku kaukaskim i katawbijskim.

Tymczasem dwa gatunki tj: mączlik szklarniowy (Trialeurodes vaporariorum Westw.) oraz mączlik ostroskrzydły (Bemisia tabaci Gen.), które żerują na warzywach i roślinach ozdobnych produkowanych pod osłonami, są uważane za groźne szkodniki roślin w produkcji ogrodniczej. Szczególnie ten ostatni gatunek, który ma w naszym kraju status organizmu kwarantannowego, jest niebezpieczny z uwagi na możliwość przenoszenia blisko 111 wirusów roślinnych, co stanowi 90% wirusów przenoszonych przez wszystkie (1300) gatunki mączlików. Mączlik ostroskrzydły wyróżnia się również wysoką odpornością na niektóre stosowane do jego zwalczania insektycydy.

Mączlik szklarniowy, najczęściej spotykany gatunek, może zasiedlać większość roślin uprawianych w szklarniach i tunelach foliowych. Rozmnaża się w szklarniach bardzo szybko, przede wszystkim z uwagi na wysoką płodność samic oraz krótki cykl rozwojowy. Spośród roślin ozdobnych, w szczególności można go spotkać na fuksji, gerberze, paprociach, szałwie, żenistku i oczywiście na fuksji oraz poinsencji. Ciało ma podłużne, walcowate i w charakterystyczny sposób pokryte białymi, mączystymi wydzielinami woskowatymi. Owad jest łatwy do rozpoznania, gdyż przypomina białą muszkę i tak jest popularnie określany. Nie jest to jednak określenie poprawne gdyż mączliki należą do pluskwiaków równoskrzydłych i zdecydowanie bliżej im do mszyc, a w szczególności do popularnych miodówek zwanych inaczej koliszkami. Podobnie jak mszyce czy koliszki, mączliki posiadają aparat gębowy kłująco – ssący co w znaczący sposób determinuje układowy charakter części stosowanych do ich zwalczania insektycydów. Ma to również niemałe znaczenie ze względu na skomplikowany cykl rozwojowy szkodnika, gdzie środki systemiczne o wydłużonym działaniu stanowią istotny element w strategii zwalczania.

Charakterystyka szkodnika
Dorosłe owady prowadzą mało ruchliwy tryb życia. Latają powoli, niezbyt szybko i nie przemieszczają się na duże odległości. Preferują kolor żółty stąd wybierają liście, bądź odmiany roślin o najjaśniejszym odcieniu. Preferencje w wyborze koloru żółtego stanowią podstawowy element przy stosowaniu żółtych tablic w systemach monitorowania szkodnika. Jaja składane są przez samicę, która wciska je w tkankę grupami w charakterystycznych okółkach, po dolnej stronie liści.

W jednej grupie może znajdować nawet do 40 sztuk jaj. W ciągu swojego życia jedna samica może złożyć od  150 do 500 jaj. W rozwoju mączlika szklarniowego wyróżnia się 4 fazy larwalne z czego tylko pierwsza faza jest ruchliwa. Jednak ruchliwość wylęgłej z jaja larwy jest dość ograniczona. Po przebyciu kilku zaledwie milimetrów wbija aparat gębowy do tkanki roślinnej i traci odnóża. Ostatnie, czwarte stadium larwalne jest nazywane puparium i przypomina płaskie owalne pudełeczko otoczone na brzegu rzędem 5-8 par woskowych wyrostków. Ich budowa jest zmienna w zależności od rodzaju rośliny na której rozwija się mączlik.Długość trwania jednego cyklu rozwojowego owada od jaj do postaci dorosłej jest  różna i w zdecydowanej mierze zależy od rodzaju rośliny. Na wrażliwych żywicielach do których zaliczają się przede wszystkim takie rośliny warzywne jak oberżyna, ogórek czy pomidor trwa on średnio 20-30 dni. Cykl życiowy jednego pokolenia na roślinach ozdobnych może przedłużać się nawet do 40 dni, jakkolwiek różnice pomiędzy poszczególnymi gatunkami roślin, jak i nawet samymi odmianami są dość duże. Inna rzecz, że w obrębie populacji mączlika szklarniowego mogą występować wyspecjalizowane, lokalne rasy różniące się od siebie tak preferencją w wyborze roślin jak i podstawowymi cechami rozwojowymi takimi jak płodność, śmiertelność czy długość rozwoju pokolenia.Dorosłe osobniki latem, z reguły w lipcu, opuszczają szklarnie i żerują na roślinach ogrodowych, a w szczególności na malwach oraz na licznych chwastach, które mogą zasiedlać w promieniu nawet do 1 km. Najczęściej zasiedlają komosę, gwiazdnicę oraz powój polny. Jesienią, w momencie zasychania chwastów i innych roślin żywicielskich, powracają do szklarni. Pierwsze „powroty” można niekiedy zaobserwować już 10 września jakkolwiek jesienne zasiedlanie roślin w szklarniach może w niektóre lata trwać dość długo, nawet do listopada.

Szkodliwość mączlika
Bezpośrednia szkodliwość mączlika szklarniowego jest przede wszystkim związana ze sposobem pobierania pokarmu oraz wydzielaniem dużej ilości spadzi miodowej. Wytwarzana spadź w silnym stopniu ogranicza fotosyntezę i oddychanie roślin. Jest również doskonałą pożywką dla pewnych gatunków grzybów tzw. czerniowych obecność których potęguje tylko utrudnienia w asymilacji. Nie bez znaczenia jest fakt, że najsilniej spadziują puparia – stadium rozwojowe praktycznie odporne na większość stosowanych insektycydów.Przy masowym występowaniu mączlika wysysanie soków roślinnych prowadzi do zasychania lub więdnięcia roślin. Ponadto, owad ten jest w stanie przenosić 4 gatunki wirusów choć ich obecności prawdopodobnie jeszcze w szklarniach w Polsce nie stwierdzono, oraz 1 nowy gatunek wirusa wykryty przez prof. Henryka Pospiesznego na pomidorze. Zaobserwowano również prawdopodobieństwo przenoszenia groźnej choroby bakteryjnej pelargoni powodowanej przez Xanthomonas pelargoni.

Zwalczanie
Przystępując do omawiania sposobów zwalczania mączlika nie można nie wspomnieć, że jest to szkodnik, którego trudno skutecznie ograniczać wyłącznie przy użyciu dostępnych środków owadobójczych. Szczególnie, że w świetle obowiązujących uregulowań unijnych, liczba dostępnych insektycydów uległa drastycznemu zmniejszeniu. W szczególności dotyczy to min. buprofezyny, substancji o bardzo dobrych właściwościach ograniczania wychodzenia larw mączlika z jaj oraz acetamiprydu. Buprofezyna nie została włączona do tzw. Załącznika I Rady Komisji Europejskiej co w konsekwencji doprowadziło do wycofania wszystkich środków zawierających ten związek z dniem 30 marca 2009.Na domiar złego mączlik stosunkowo szybko potrafi wykształcić silnie odporne rasy, a ograniczanie tego zjawiska jest możliwe przez rotację fungicydów, co z założenia wymaga dostępności dużej liczby środków charakteryzujących się odmiennym sposobem działania. Co więcej wrażliwe na insektycydy są przede wszystkim osobniki dorosłe oraz młodsze stadia larwalne. Późniejsze stadia rozwojowe, a w szczególności silnie spadziujące puparia, są z reguły odporne na stosowane preparaty. Ponieważ osobniki dorosłe tylko na początku rozwoju stanowią większość, i wraz z rozwojem populacji ich udział spada mniej więcej do 30 %, to zabiegi chemiczne powinny być prowadzone w regularnych odstępach od momentu pierwszych, jesiennych nalotów mączlika do szklarni. Aby dokładnie określić moment pojawienia się pierwszych osobników w szklarniach i tunelach foliowych należy prowadzić stały monitoring poprzez rozwieszenie żółtych tablic lepowych oraz regularne przeglądanie liści.Mączlik szklarniowy silnie reaguje na tablice chwytne o barwie żółtej i żółtej nasyconej. Możliwe jest wykorzystanie tablic w kolorze pomarańczowym jakkolwiek ich skuteczność jest nieco niższa. W badaniach wykazano jednoznacznie, że najlepsze do odławiania mączlika szklarniowego są żółte pułapki podświetlane. Są to bądź podświetlane, żółte plastikowe wiaderko, bądź tzw. ekran cylindryczny skonstruowany z dostępnych na rynku żółtych tablic Souveroda o wymiarach 33×60 cm. Tablice takie zwija się w rulon, w środku którego umieszcza źródło światła. Skuteczność wyłapywania mączlika jest na tyle duża, że niektórzy badacze sugerują możliwość ograniczenia zabiegów chemicznych poprzez zastosowanie podświetlanych ekranów cylindrycznych na szerszą skalę.

Niezależnie od rodzaju zastosowanych żółtych tablic lepowych konieczne jest prowadzenie regularnych inspekcji dolnej strony najmłodszych liści. Od tych analiz niejednokrotnie zależy wybór możliwych do zastosowania insektycydów. I ile na roślinach nie stwierdzono jeszcze złożonych jaj, które stosunkowo łatwo można rozpoznać ponieważ samice pokrywają je charakterystycznym, woskowym puchem, wtedy wystarczy zastosować środki kontaktowe. Wyłącznie owady dorosłe zwalczają chociażby preparaty z grupy syntetycznych pyretroidów. Tymczasem kiedy larwy są już pokryte woskową wydzieliną bardzo ogranicza to skuteczność preparatów o takim charakterze działania. Od momentu wykrycia jaj należy już założyć konieczność zastosowania takich środków, które będą działać na rozwijające się w ciągu najbliższych dni larwy.  O ile zastosowane w tym momencie insektycydy np z grupy neonikotynoidów mają charakter układowy to można je stosować po wykryciu jaj, a najlepiej w terminie ok. 6 dni czyli właściwie tuż przed wylęgiem oraz na najmłodsze stadia larwalne. Krążąc wraz z sokami roślinnymi środki utrzymują swoją aktywność przez okres około 2 tygodni. Obydwa insektycydy zwalczają również dorosłe owady mączlika, szczególnie w terminie zwalczania jesiennego. Nie oznacza to jednak, że preparat zastosowany na postać dorosłą „utrzyma” swoją skuteczność, aż do wylęgu larw. Jest to uzależnione od wielu czynników w tym od tempa rozwoju szkodnika na poszczególnych roślinach. Także prędkość rozkładu substancji aktywnej przez poszczególne gatunki roślin ma duże znaczenie choć akurat to zagadnienie z reguły regulują obecne przepisy. W świetle prawa nie ma w tej chwili możliwości zarejestrowania insektycydu, tak jak dawniej, na wszystkie rośliny ozdobne. Istnieje konieczność przeprowadzenia badań skuteczności na poszczególne gatunki roślin, które mają znaleźć się w etykiecie instrukcji stosowania.

W przypadku innych środków o działaniu kontaktowym również można przystąpić do wykonywania zabiegów zaraz po wykryciu jaj, lub w momencie zaobserwowania pierwszego stadium rozwojowego larw. Jest to o tyle ułatwione, że L1 to jedyne łatwe do odróżnienia gołym okiem stadium larwalne. Starsze larwy trudno zaobserwować z powodu ich blado zielonego koloru słabo kontrastującego z kolorem liścia i prześwitujących powłok ciał. Należy jednak pamiętać, że w przypadku preparatów o działaniu powierzchniowym niezmiernie ważne jest dokładne pokrycie także dolnej strony liści tam gdzie rozwija się mączlik oraz skrócenie odstępu pomiędzy poszczególnymi zabiegami. 

Tendencje jakie pojawiają się w ochronie roślin w całej Unii Europejskiej, gdzie skuteczność środka ma znaczenie drugorzędne w stosunku do braku jego szkodliwego wpływu na zdrowie ludzi i zwierząt oraz środowiska wymuszają nowe spojrzenie na współczesną ochronę. Same preparaty chemiczne nie są powoli w stanie poradzić sobie ze szkodnikami jeżeli nie będą wspomagane przez inne sposoby ograniczania populacji owadów. Zintegrowanie metod ochrony nie jest już więc futurystyczna wizją ani marzeniem „nawiedzonych” ekologów ale zaczyna stanowić normę, która do roku 2014 zostanie usankcjonowana prawnie i dlatego warto się do tego przygotować.

W tym kontekście także racjonalne zwalczanie mączlika nie może opierać się tylko i wyłącznie na stosowaniu chemicznych insektycydów. Właściwe sposoby monitorowania populacji czy wręcz mechaniczne wyłapywanie dorosłych owadów na różnego rodzaju żółte pułapki jest tego znamiennym przykładem. Nalatywanie owadów na rośliny można również ograniczać przez zastosowanie aluminiowej folii bądź odpowiednich materiałów odblaskowych, którymi ściółkuje się wierzchnią warstwę podłoża w doniczkach.

Duże znaczenie ma ograniczanie możliwości przemieszczania się mączlika ze szklarni na zewnątrz poprzez stosowanie fizycznych barier w postaci siatek o drobnych oczkach. Wreszcie właściwą alternatywę stanowi wprowadzanie walki biologicznej poprzez zastosowanie owadobójczych grzybów czy pasożytniczych błonkówek, które mogą być stosowane tak samodzielnie jak i w połączeniu z ochroną chemiczną. Jest to jednak zagadnienie na tyle obszerne, że wymaga osobnego omówienia